“Go ealáska, de lea váttis dápmat”
Čoahkkáigeassu:
Giellasosiologalaš dutkamušas guorahalan davvisámegiela etnolingvisttalaš ceavzinnávccaid guovtti gránnjágielddas; Deanus Norgga bealde ja Ohcejogas Suoma bealde.
Mákrodásis, mesodásis, sámi servodatdásis ja mikrodásis dutkojuvvojit áššáigullevaš bealit mat ovttas hábmejit sámegiela ceavzinnávccaid dán guovtti gielddas. Erenoamáš fuopmášumi bijan dasa, mo mákrodási nuppástusat váikkuhit mikrodási sámegiela geavaheapmái sámegiela ealáskahttináigodagas mii álggii 1990-logu álggus. Dutkamušas geavahan dokumeantaanaliissa, jearahallanskovi, áiccademiid, áššejearahallamiid ja kvalitatiiva dutkanjearahallamiid.
Dokumeantaanaliisa ja áššejearahallamat leat dehálamos metodat mákrodási, sámi servodatdási ja mesodási dutkamis. Gažadanskovi lean geavahan guorahallat 10–16-jahkásaččaid giellamáhtu, giellageavaheami, gielalaš historjjá, gielalaš doaladumiid ja etnihkalaš identitehta.
Dát dutkamuš lea veahkadatguorahallan, mas leat fárus gaskacehkiid ja nuoraidcehkiid/gaska- ja badjedási oahppit gávcci skuvllas Deanu ja Ohcejoga gielddas. Oktiibuot 193 oahppi dahjege 71 proseantta gielddaid skuvllaid oahppiin oassálastet dán veahkadatguorahallamii. Bohtosiid geavahan analyseret sámegiela ceavzinnávccaid mesodásis ja mikrodásis.
12 bearraša leat fas fárus kvalitatiiva dutkanjearahallamiin. Das guorahalan váhnemiid sámegiela oččodeami, sámegiela lingvisttalaš oktavuođaid individuála fierpmádagaid ja dáid fierpmádagaid rolla sámegiela sirdáseamis mánáide. Guovddáš gažaldat lea maid, mo váhnemat árvvoštallet sámegiela ceavzinnávccaid ja mo sin mielas ođđa sámepolitihkka lea čađahuvvon ruovttugielddas.
Dutkamušas boahtá ovdan ahte sámegiela giellamolsun dárogillii ja suomagillii lea dáhpáhuvvan dutkanguovllus, muhto giellamolsun lea dál measta bisánan dan láhkai, ahte eanaš sámegielat váhnemat sámástit mánáideasetguin. Sámegiela giellamolsuma jorgaleapmi dáhpáhuvvá maid dan láhkai, ahte muhtimat giellamolsuma vásihan sápmelaččain leat oahppan sámegiela ja/dahje sin mánát máhttet sámástit.
Eanaš sámemánát eai dattetge oahpa sámegiela nu bures ahte šaddet aktiiva hállin, jos ii leat sámegielat váhnen guhte sámásta singuin ruovttus. Váhnemat geat ieža eai sámás, vásihit ahte mánáidgárddit ja skuvllat eai nagat oahpahit sámegiela sin mánáide. Váhnemat geat leat nagadan bajásgeassit mánáid sámegielagin, atnet fas mánáidgárddiid, fulkkiid ja ustibiid nana doarjjan mánáid sámegiela oččodeamis.
Skuvllaid rollas mánáid sámegiela oččodeamis lea gielddaidgaskasaš erohus. Deanu gieldda váhnemat atnet skuvlla dehálaš sámegiela doarjjan. Ohcejoga gieldda váhnemat fas atnet skuvlla hehttehussan mánáid sosialiseremis sámegielagin.
Dán dutkamuša analiissas boahtá ovdan ahte hehttehusat, maid váhnemat vásihit, bohtet sihke mákrodásis ja mesodásis. Dáro- ja suomagielat sámemánáin ii leat mákrodási láhkavuogádagas vuoigatvuohta oahppat sámegiela beaktilis oahpahusmálle mielde dego giellabesiin ja vuođđoskuvlla giellalávgunluohkáin. Mákrodássi addá vejolašvuođa dákkár beaktilis oahpahusmálliide, muhto mesodási gielddat eai lágit oahpahusa mánáide beaktilis oahpahusmálle mielde.
Mákrodássi addá maid vejolašvuođa ásahit sámegielat skuvllaid, muhto dákkár skuvlabálggis ii leat sámegielat mánáid vuoigatvuohta. Deanu gielda lea dattetge válljen lágidit sámegielat oahpahusa sierra sámegielat skuvllain. Ohcejoga gielda lea válljen lágidit sámegielat oahpahusa sámegielat luohkáin suomagielat skuvllain. Dát válljemat váikkuhit čielgasit mánáid ja nuoraid giellaválljemii ja joatkagis mesodási válljemat váikkuhit dáid mánáid sámegiela máhttui.
Vai sámegiela ealáskahttin lihkostuvašii buorebut dutkanguovllus, de dárbbašuvvojit nuppástusat sihke mákro- ja mesodásis. Mákrodássi sáhttá mearridit ahte lea mánáid vuoigatvuohta beassat vázzit sámegielat skuvlla ja oažžut sámegielat beaivedivššu ja oahpahusa beaktilis oahpahusmálle mielde. Mesodási gielddat sáhttet dál juo dálá mákrodási rámmaid siskkobealde rievdadit iežaset mánáidgárde- ja oahpahusvuogádagaid nu ahte dat vástidivčče buorebut giellaealáskahttima dárbbuid.
Čálli: Torkel Rasmussen.
+47 78 44 84 71 dahje +358 40 41 870 40
